Wednesday, October 27, 2010

LUNGDAR KHAW CHANCHIN

Upa Kawlkhuma
East Lungdar
(1991-1996)

Bung 1-na

Lungdar tlangah hian kum 1867 velah Vuttaia a kai a.Vuttaia (“Vuta”) hming pum hi ‘Lalthangvuta’ a ni. Kum 5 vel a awm hnuah Hmar lamah a pem phei a, ‘Puilo’ hmunah awmhmun a khuar a. Vuta Lungdar hmuna a awm lai chuan “sang-khua” an niin an sawi. Tuna “Lalruni-tui zawl”-ah khian a Upa Thirdeng Rolenga ‘sangal khawng hrangin’ a awmtir a.
Chutia Vuta insawn hnu chuan Lungdar tlang chu a ruak ta reng a. Vuta fapa, Kairuma, Biate khua-ah a lal a, Biate-ah chuan 1901–1906 a awm a. A hmain Kairuma chu Lailenah kum 4 (1891-1894) a awm a. Lailen atangin Tlaikuang (khawbung ram)-ah vailian hlauvin a kai chho va. Tlaikuangah chuan kum khat (1895) chauh an awm hman a. Tlaikuanga an awm lai chuan Dec.25, 1895(Krismas ni tak)-in vailianin an hal darh a. Chuta darh ho chu Chawrah te, Chhingzawlah te, Phuihnamah te, Hlaitlangah te, Hmunte-ah te an awm hlawm a. Hmunte-ah chuan Lal hovin kum khat an awm a. Hmunte-a a awm lai chuan Kairuma chu vaiin an man ta a, thla ruk an tantir a. Aizawla a tang lo chhuak chu 1901-ah Biate-ah an kai chho ta a ni. A khaw neih dan hetiang a ni:-
Tlangpui In 150 (za leh sawmnga)
Sialhawk “ 500 (zanga)
Khawhai “ 500 (zanga) 1879 – 1888
Karmual “ 400 (zali) 1889 – 1890
Lailen “ 500 (zanga) 1891 – 1894
Tlaikuang “ 700 (zasarih) 1895
Hmunte “ 600 (zaruk) 1896 – 1900
1st Biate(Hmunchung)“ 600 (zathum sawmnga) 1900 – 1906
Ralvawng “ 300 (zathum) 1907 – 1909
2nd Biate “ 180 (za sawmriat) 1910 – tun thleng

(Tlaikuanga a awm laiin 1895, December ni 25-ah vaiin an hal a, chumia an tlandarh chu Hmunte-ah kum 5 an awm a. Vaiin an man a. Thla 6 hnuah an chhuah a. Biate-ah an kai ta a ni)

Biate-ah chuan kum 7 (1901-1906) an awm a. Kum 1904-ah chuan Sikul zirtirtu Pu Chawngdawla an nei a. Sikul an neih tan kum a ni. Kum 1907-ah chuan Ralvawngah an kai a. Ralvawnga an awm lai chuan zirtirtu Khawliantlira (Tlira) an nei a. Nula a ngaih avangin Mission-in a zirtirtu nihna an ban a. Champhai lamah Hmunhmeltha-ah a pem a. Chutah chuan Kohhran pawl dang,”Tlira pawl” an tih tak hi, a din ta a ni. Ralvawnga an awm lai hian Tlanglam zai an uar em em a, tlangval rualin Kamis ban puar lian (keldawi tiat) an ha a, an lamin an han phar rual thup thup mai chu a mawiin a ropui an ti hle thin a. Tun hnu pawh hian an sawi fo thin.
Ralvawng atang chuan Biate-ah (1910-ah) an inbawk leh ta a. Chumi kum (1910-ah) chuan Lungdar Lalpa, Thangburha, chu Lailenah Melveng-ho zingah a pa, Kairuma chuan a indantir a. Arsi mual an nei a. Lailenah chuan In 30 zet chauhvin an awm a.

Kum khat a awm hnuah Vuta hmun hlui Lungdar tlangah chuan kum 1911-ah an kai phei ta a ni. Hemi kum atang hian Lal Thangburha, Kairuma (Biate Lal) fapa, chu khaw hrang nghet neiin a awm ve ta a ni. Lailen atanga Lungdar an kai phei kum (1911) hian daivel zawng zawng hi Lovah an theh a. Kahzau tlang lam phei hi an bawh thui deuh ber a. Pu Thangzova pu, Pu Sangkhirha chuan Lailena mite lo phei hmain Biate atangin In a lo zuk sa a, a luah hmasa ber a. Lungdar tlanga Thangburha khawdinah chuan In ding hmasa ber a ni. Pu Sangkhirha fapa, Pu Thatvela chu Lal Upate zingah pawh a khawdintu nih a phu hle a ni.

Lal leh Upate chuan dan naranin zan lamah ro an rel ngai lova. Zing thawh hlimah Lalin a upate a ko khawm a. Chutianga an inkhawm kimah chuan thubuai neitute chuan tawngkain an thu an sawi a. Lal leh Upate chuan thu chungin ngun takin an lo ngaithla a. A inkhingaten an sawi zawh hnuah Upaten zawh fiah ngai an tihte an zawt fiah a; chumi hnuah an thu rem nghal mai lovin an thinur a dai deuh tawh ang tih hnuah an ngaihtuah a, a dik zawk an tih angin an rem ta thin a ni. Tin, zing rilru fim laia rel hi ngaihtuahna a thiang bik a; khawtlang thil tul dangah pawh ngaihtuahna a ding duh deuh a ni. Heti anga rorelna hi uluk taka rel a nih thin avangin Lungdar khuate hian rorelna sang zawkah sawi (appeal) an ching lo va. Chuvang chuan Sorkarin Lungdar Lal, Pu Thangburha chu rorel thiam ni a ngaiin kum 1938 February-ah khan Assam Governor Sir Robert Reid chuan Mizo Lal 10 (sawm) zinga thlan chhuah-a tel ve-in Tangkapui (medal) mawi tak a pe a ni.

An kai kum (1911) hian daivel kual chhuakin lo an nei a. Chumi kuma an lo neih hmasak a nih avangin ‘Phunga lo tui’ tih te, ‘Lianngaia tulzawl’ tihte, ‘Papuia lotui’ tih (tuna ‘Darnam’) te, ‘Hrangchhuma lo tui’ (tuna ‘Cement’) tihte hi an lo pu ta a ni.
Mautam kum a ni a. Kan Lalpa Thangburhan a lehkhabu-a a ziah danin “June thlaah Thangnang a lo kai tan a, sazu-in buh a sehin a ninhlei tan tawh” a ti a. Hemi kum (1911) hian Sazu-in buh a seh zawh avangin a kum leh (1912)-ah chuan tam a lo ni ta a. Sawrkar sum Rs.950/- lai an puk a ni. Mautam kum tak, sazu-in buh a seh zawh kum hi chu a hma kum (1910)-a buhthar kha an la ei avangin an la tam lo va. Sazu-in a seh zawhsak avangin 1912 chuan buh eitur nei lovin an tam ta a ni. Mahse, 1912 hian buh a lo hlawk-in a lo tam ta a. Chuvangin upate chuan “Mautam Vur kum” tiin an sawi thin a ni.
Kum 1911 (Lungdar kai tirh) atanga Lungdar Lal rorelpuitu (Upate) chu hengte hi an ni:-
1. Thatvela (Upa)
2. Darthianga (Thirdeng)
3. Laltuvela (Upa)
4. Dawngliana (Khawchhiar)
5. Thankhuma (Upa)
6. Chhunthangvunga
7. Kaithianga
8. Lalbiaka (Upa)
9. Chalchhuna
10.Thangchhunga (Khawchhiar-te)
11.Chhunruma (Puithiam) Pawihlama thlaktu
12.Selluaia (Tlangau) Khuangphunga thlaktu
Number 1-8 te hi a hah zual bikte an ni a. Thupui harsa zual tak takah chuan henghote hi an pun ve thin:-
(1) Sangkhirha (2) Chawngthura (Sadawt)
(3) Papuia (Lal thian) (4) Laltawka
(5) Thangchhingpuia (6) Mangdawta (Kaithianga pa)

Kum 1946 April thlaah Pu Thangburha Lungdar lal a thih avangin a fapa Liansailovan a pa aiawhin lalna chu a chang ta a. Khawvel Indopui II hnuah chuan India ram pawh British Sawrkar awpna hnuai atangin Independence a hmu ta a. Chuvang chuan rorelna inthlak danglamna chuan Mizoram pawh lal rorelna chu nasa takin a tidanglam ta a. Politics a lo chhuak a, Mizo Union pawl lo dingin lalte lalna dan chu tihdanglam tur a ni tiin District Council siam tumin an bei ta a. District Council din hmain lalte lal dan pangngaia khawtlang rorelna chu la kal zel rih tur a ni a. Chuvangin Pu Liansailova chuan a rorelpui turin Upate a ruat thar ta a. Chungte chu :-
(1) Thankhuma (2) Lalbiaka
(3) Thangbuta (Mistiri) (4) Kawlhauva
(5) Vanlalliana (6) B. Siamliana (Chura)
(7) Chhingkawia (8) Hawngkawia
(9) Thangtawia
te hi an ni.

Pu Liansailova hi lehkhathiam a nih avangin Shillong lamah sorkar Secretariat-ah hna a thawk a. Rorelna chu Village Council-in a thlak fel hma zawng chuan a nau Lalthuama’n an upate nen an lo dawmzui a. Kum 1954-ah Village Council thlan a nih tak hnuah lalte chu ban fel an ni ta a. Compensation tlemte hmuin an chawlhsan ta a. Lalten thuneihna an chelh lai kum 1948 atangin lo neih dan hi nambar pawtin thlan a ni thin tawh a ni. Hemi hmalam chuan lal leh upaten duh an thlang hmasa thin a ni.

No comments:

Post a Comment

Total Pageviews