E. Lungdar Khaw LAL Thangburha Sailo

Upa Kawlkhuma (L)

Pu Thangburha Lungdar lal hi kum 1886-ah a piang a. 1903-ah Lungtan khuaa Liannawla C.S. hnenah lehkha a zir a. Ziak leh chhiar leh chhiarkawp – Belh leh Paih, leh Puntir leh Sem te a zir a. Kum 1904-ah chuan Biate-ah Sikul a awm ve tak avangin Biate-ah a zir ta a. Chhiarkawp lamah Fraction Belh leh Paih te, Puntir leh sem te a zir leh a. Kum 1905-ah Aizawlah lehkha zir turin a chhuk a. Kum 1906-ah chuan Pathian thu awih-in Kristian-ah a inpe ve ta a. A lehkha zirlai chuan Kelsih lal, Pu Lalsailova te leh Mission Veng pa ni ta Pu Zotu-awnga(Pisa Babu) te nen zirhoin an inkawm ngeih hle thin a.
Chutia Kristiana a inpek thu chu a pa Kairuma (Biate lal)-in a lo hriatin chah haw dan kawng a zawng ta a. A upate a tir thla a, “I nu (Thangluti) a thi dawn a, lo haw ngei ang che,” a ti a. A han haw ta a. A nu chu nat pawh a lo na si lo va, “Ka pa chuan mi hmu duh lo va, in chhunga ka awm chuan in chhung-ah a lut duh lova, pawnah a awm tlat a, pawna ka awm leh inchhungah a awm tlat zel a. Ka thin a rim ve ta a. “Heti hrim hrima ka laka i awm chuan ka kalbo leh mai dawn e,” ka ti ta a. Tichuan, “Pathian thu awih bang la, Bungzungah i nu nen in kai dawn nia,” a ti a. ‘Chutia pate thu awih lova awm chu a tha love, Pathian thu chu ka duh hun hunah ka la awih mai ang’ tiin ka bang ta a.
Kum 1907-ah chuan Ralvawng-ah kan kai ta a. Bungzung-ah chuan Laltawna a kaitir ta a, ka rilru a na ru hle mai a. Ka pa chuan “Lungdar-ah hian i nu nen in la awm dawn nia,” a ti leh ta a. “Lungdar-ah chuan ka hovin kai leh zawk ila,” a ti leh ta a. Ka thin a rim thut ta mai a. “Lungdar tlang min sawi hmuh a, tunah ‘Ka hovin kai ila,’ i ti leh si a. Kei hi min hlamchhiah hrim hrim i tum a nih hi.” tiin tap teuh chungin ka chhal ta a. Tichuan kum 1910-ah chuan Ralvawng-a kum thum kan awm hnuah Biate-a chhuk thla leh turin Bawk an khawh ta a. Kei chu Lungdara awm turin a remti ta a. Lailen-ah kan inbawk thla ve ta a. Arsi-mual ram lovah kan nei a. Melveng-ho in 15 lai lo awmsa nen in 30 lai kan chhuk thla ta a. Chutih lai chuan Mohurer hna ka thawk a, ka hlawh (Rs. 12/-) chu ka pa ka pe zel a. Lailena awm chu ka hnathawh nen inrem chang viau mah se ka hmun tur tak zawk Lungdar-ah chuan 1911-ah kan phei ta a ni.

Hemi kum hian daivel hi lo-ah kan nei a. June thla atangin thangnang a puang a. Thing lukham tiat te hi a bawh kur nguai thei a. July thla atang chuan Sazu-in buh a seh tan a. Mautam Sazu puang chuan buh a seh zo va, buh thar tur a awm loh avangin kan tam em em mai a. Sorkar tangka Rs. 952/- lai kan puk a ni tiin Pu Thangburha (Lungdar lal) chuan a sawi. Chutia Pathian thu awih a ban hnu chuan Sialte a chhun a, Chawn leh lamin a Upate ho nen khawvel par an han tlan leh rih a. Ama sawi dan takin, “Ka Sekhuang hman e,” a ti. Kairuma chu February ni 22, 1912-ah a thih tak avangin a pa thih hnuah chuan Pathian thu awihin Kristian-ah a inpe leh ta a ni.
Chutia Pathian thu a han awih leh takah chuan a khuate in sarih laiin an pemsan hlawm a. “Lal Pathian thu awih khua ah zu leh sa chhim tur a awm lovang,” an ti a ni. Hmanlaia Pathian thu awihte chuan an lu an met a, an kel mei awrh an paih nghal thin a. Pi Vungpuii nu-in hlain a phuah el a.
“Sakawrbakcheh nena mual zawlah,
A la kher lovang che, Chunglum pathianin,
Thlunglu thlangvai ang a kawng thlawn e,”
a ti a. Inkhawm dar atan bawngtuthlawh an hmang thin a. Chungte chu ti elin:
“Bawngi kawltu leh Laldang a au ve
Vangkhua siam lianin ka ring lo ve,”
tite in an phuah a. Lal hova Pathian thu an han awih chuan Lal bawng In an phiat fai a, inkhawm nan an hmang thin a. Khawnvar atan Sathau-ah puanchhe hrual an chiah a, an chhi thin a. Tuna Pu Chawiliana kawt chhak zawlah khian Biak In hawi chhuk zawngin an sa a. Hnatlangin an sa a. Kohhran mipa 13 an thawk a ni. Chutih lai chuan an hotu deuh ber chu Upa Rokhuaia (Upa Darthianga-nau) a ni a. Pa zawng zawng hi an in- Chairman chhawk thin a, thuhriltu-ah pawh mipa puitling tawh chu an ruat vek thin.
Pu Thangburha chuan fanu hlir a neih avangin Kohhran hovin fapa an dil sak thin a, Inkhawm apiang hian lalin fapa a neih theihna turin an dilpui thin a ni. Ama sawi ka hriat danin fanu paruk ka neih hnuah Khawbung lalpa, U Lalbika a lo kal a, “I nupui hi then la, nupui dang nei rawh. Chuti lo chuan fapa i neih si loh chuan i tlang, Lungdar tlang hi Biate lal Thangchuangan a nei leh mai dawn a nia,” a rawn ti a. Engpawh ni se, “Pathian hnenah dil leh phawt ila a tha ang,” ka ti a. “Kohhran-ho hnenah ka thlen leh ta a. Inkhawm a piangin fapa dilin kan tawngtai leh ta a. Kan nu chuan nau a han pai leh ta a. A hrin a lo hun chuan fapa a nih kan ring hle mai a. Kei chu huanah ka awm a. A hring ta a, an thawm a zuai raih mai a. Ka han kal a, hmeichhia a lo ni leh a, a hmingah ‘Sainguri’ kan sa a. Chumi hnuah chuan fapa dilin Kohhran-ho chu kan tawngtai leh ta ngar ngar mai a. Kan nu chuan nau chu a han pai leh a. A hrin a lo hun chuan huanah bawk ka awm leh a, ka tawngtai a. A han hring chu an thawm a dai leh raih mai a. Min han ko va, hmeichhia a lo ni leh ta a. Lal inpui kan sa a, chutia hmeichhia hlir mai pariat lai neih tawh hnu chuan bei a dawng rum rum mai a. Mahse, ‘Pathian hnenah i thlen leh teh phawt mai ang’ ka ti leh ta a. Kohhran ho chuan kan dil leh ta ngar ngar mai a. Kan nu chuan nau a han pai leh ta a. Lalbawma-nu chuan mumangah, ‘Fapa ka lo nei a, kan lalnuin min lo chhuh daih mai a,’ a lo ti a. Fapa chu min pe ve dawn ngei a ni ang tih kan ring hle hlawm mai a. A nau hrin chu a lo hun leh ta a. Fapa a rawn hring ta a, kan lawm hle mai a. A hming sak tur kan lo hual theuh hlawm mai a. Mahse, Lalsiama nupui (Lalbawma-nu) chuan a hmingah “Liansailova” tiin a mumangah khan lo hrilhlawk diam a lo ni a, a lo zep rih mai a ni tih a sawi chhuak ta a, kan pu ta a ni. Tin, hetiang hian ka ngaihtuah fo thin: Pathian-in kan tawngtainate chhanga thil min pek hian Bible-in “kan dil leh kan ngaihtuah aia nasa a min petu (Eph:3:20) ” a tih ang hian min pe thin a ni. Keini pawh fapa pakhat kan dil a, kan beisei aia tam fapa panga min pe a. Chu chang pawh ni lovin kan khawtlang mihringte reng reng hi fapa panga neite an thahnemin fa ngah diah diah hi an awm nual a. Hengahte hian Pathianin mal min sawm zel ni hian ka hre thin. Chutianga malsawmna kan dawn avang chuan Laltawna ai chuan za khua pawh ka tlin hmasa zawk a.”

“Tin, ram thu-ah pawh hian Lungdar ram hi a zim e tih a ni a. Perry Sapin, ‘Leng ram hi Kawnpuiah sawn bung turin rawn dil la, ka lo tanpui ang che,’ a ti a. Khawhnuai hi Hmawngkawn luia chin, Zuva (Suang-awk) lui zawh chho tur hian tih ni bawk se kan ti a. Chutia Bawrhsap berin ‘Ka lo tanpui ang che’ ti ta chu, ‘Ka pe ang che,’ tih tluk alawm tiin kan Upate nen kan relho va. Thankhuma nen Perry Sap (chutih laia Bawrhsap) be tur chuan kan chhuak ta a. Piler-ah kan riak a. Piler-a kan riak chu zanah daiah ka va tawngtai a. Ka thinlungah lunga vawm ang dawt mai hian,”I vengte thuamhnaw awt suh,” tih hi a lo ri ta dawt mai a. Zan khuain ka muhil hlei thei ta lova. Kan thiltih tum hi Lalpan a remti lo a ni tih chu ka rilruah chuan a tla na ta em em mai a. Zingah chuan Thankhuma hnenah ‘Thankhum, kan thiltih tum hi Pathian-in a remti hauh lo mai, I haw leh mai ang,’ ka han ti a. Thankhuma chu a thinrim hle mai a. ‘Saihnuna (Leng Lal) i ngam loh vang mai mai a nih chu; tun anga hun remchang hi engtikah mah kan hmu tawh lovang. Hlau mah che. Bawrh Sapin min pek miau chuan engmah hlauh tur a awm lo, kan kal ngei tur a ni,’ a ti a. Ka hlauh-a kha Leng Lal a ni lo tih a hrethiam ve si lo va. Ka hawpui lui ta a. Thankhuma nen chuan nilengin kan inbe mang lo a ni. A ngaihdan chu ka hrethiam tho va. Ka rilru-ah ram min petu hi Pathian a ni zawk tih hi ka hre tial tial zel a. Tunah hian Pathian zarah Mualcheng leh Leng ramte chu kan tana ui hauh lovin kan mamawh ang chu phal takin kan nei thei tho te hi Pathian tih a thatzia ka hmuchhuak zel a ni” a ti a ni. Kan Lalpa kha hetianga Pathian ring tlat mi hi a ni.

Amah hi Lungdar Kohhran dintu zinga mi, a tir atanga Kohhran hruaitu, Thuhriltu leh rawngbawlna kawng tinrenga sulsutu a ni a. Pathian thlarauva lawmna nei, mihlim ngaina mi, Pu Lalkherha te nena inkawp chawt mai. Lal e ti lovin nuho mihlim lengkhawm zinga tal ve reng mai a ni a. Vawikhat pawh Pu Mena (Rev.E.L.Mendus) hnenah Pathian thuhrila vah chhuah phalna a dil a. “Pu Mena chuan, ‘I thu-hril tur ka hre si lova, phalna ka pe thei lovang che. Amaherawhchu, “Isua thu chauh ka sawi ang” i tih theih chuan ka pe ang che’ min ti a. Isua thu chauh ka sawi ang ka tih hnuah chuan lehkha chu min pe ta a,” a ti. Chutiangin Pathian thute ngaina em em mai leh Kohhran-ho zinga awm nuam ti mi a ni.
Rorelna lamah pawh a fimkhur em em mai a. A khua-te a hnena thubuai sawi te chu a hlimchhawnga rel sak mai lovin a dah rih (pending) thin a ni. “Mi an thinrim laiin an chungthu kan remsak mai chuan a thiam lo zawkin na an ti ngai e. An thinur daih deuh hnuah relsak ila, a thiam lo zawk pawh an thin a dam deuh ngai e,” a ti a ni. Chutiang chuan thil hmanhmawh-thlak bikte lo chu a dah dai rih thin a. A thubuai rem hi a khuate pawhin rorelna sang zawkah (sap hnenah) an thlen zen zen ngai lo va. Chuvangin Mizo lalte zinga rorel thiam 10(sawm) thlan chhuah zingah a tel pha a. Assam Governor (Sir Robert Reid) lo zin khan Medal (tangkapui) mawi tak a pe a. Sialin a lawm a. Mipuite kan hlim hle a ni.
Kum 1934-a Lungdar khawchhiarna Report:

Lungdar: Kristian 623
Kristian lo 63
Lungdar leh Lailen infin:
Kristian 674
Kristian lo 83
Mi zawng zawng 757
Dt. 2.6.1934

N.B: Hetah hian Lailen nen chuan In 110 (za leh sawm) kan tling tawh a. “Mizo rama khaw zingah Sialsuk leh Lungdar hi a khaw in mila tehin mihring tamna ber an ni e,” an ti thin.